UNITAS, oprichtingsbesluit werd genomen op 15 september 1895. Er ontstond een federatie
van afdelingen van de RK Twentse Katoenbewerkersbond, afdelingen van Patrimonium en
‘Steunt Elkander’. ‘Steunt Elkander’ was een steunfonds (verzekering tegen ziekte) van
protestantse arbeiders in Almelo – opgericht in 1893.
De nieuwe bond kreeg in april 1896 de naam: Twentse Christelijke Katoenbewerkersbond
‘Unitas’.
In 1900 werd de naam: Nederlandse Christelijke Textielarbeidersbond ‘Unitas’.
Door de economische en maatschappelijke ontwikkelingen in Twente en de grimmige
stakingen ontstond zo een christelijke vakvereniging waarin protestanten en
rooms-katholieken samenwerkten.
Op 1-1-1907 is Unitas na de ANDB, diamantbewerkersbond van Henri Polak, de grootste
vakbond van ons land met 5500 leden.
Unitas is na fusies opgegaan in de Industriebond CNV, nu CNV Vakmensen – Utrecht.
Mans Verveld, voorzitter van 1896 – 1921.
Hermanus Verveld, roepnaam Mans, is geboren te Lonneker op 5-11-1860. Hij is 3e kind uit
een gezin met 10 kinderen. Het gezin is protestants. Hij trouwt te Lonneker op 30-8-1888
met Dora Berendina Elderink. Uit dit huwelijk worden 10 kinderen geboren.
In 1891 is hij voorzitter van de Verzoeningsbond te Enschede.
Op 4-6-1900 wordt hij aangesteld als bezoldigd bestuurder van Unitas, de eerste, zijn salaris
is 12 gulden per week.
Hij is voorzitter van de oprichtingsvergadering van de Vakcentrale CNV in 1909. Hij stelt zich
niet beschikbaar als voorzitter, die taak moet een ander worden toevertrouwd. Wordt
penningmeester van het CNV en later bestuurslid. Verveld heeft actief een rol gespeeld bij
de oprichting en opbouw van de internationale organisatie van christelijke textielarbeiders.
Hij is overleden op 1-2-1945 te Enschede, oud 84 jaar.
Een man van weinig woorden, stug en gesloten. Wat je in één woord kunt zeggen dat zeg je
niet met twee woorden. Maar ook een man die zorgvuldig en behoedzaam is, trouw aan z’n
idealen waar hij zich met al z’n krachten, dag in, dag uit, voor inzette. Stins noemde hem in
1919 de nuchtere en stijve Calvinist. In Enschede kende iedereen hem als ‘de oude Mans’.
Herman Stins, secretaris.
Hermanus Josephus Stins, roepnaam Herman, is geboren te Dokkum op 15-2-1877. Het gezin
is rooms-katholiek. Hij is in Heerlen overleden op 27-4-1932. In 1887 verhuisde het gezin
Stins naar Enschede. De dag na zijn twaalfde verjaardag ging hij de fabriek in als wever.
In 1901 werd hij bezoldigd bestuurder in dienst van Unitas.
De Eendracht, de kiem werd gelegd in 1898.
In Enschede worden steeds textielarbeidersverenigingen opgericht, Jan Frederik Tijhof speelt
daar een belangrijke rol bij, steeds als voorzitter.
De arbeidersvereniging ‘Vooruit’, wevers en spinners, is opgericht in 1889. Hieruit ontstond
in 1895 een socialistische vakbond, de naam ‘Vooruit’ bleef. Deze ging in 1904 samenwerken
met de neutrale Katoenbewerkersbond ‘De Eendracht’. De nieuwe bond kreeg de naam
Algemene Nederlandsche Bond van Textielarbeiders ‘De Eendracht’, de bond sloot zich aan
bij het NVV.
IX
De Eendracht is op 1-1-1972 opgegaan in de Industriebond NVV.
Na fusies en federatievorming in 1998 opgegaan in FNV Bondgenoten – Utrecht.
Het Katholiek Vaksecretariaat voor Textielarbeiders werd in 1902 opgericht als eerste
landelijke organisatie voor katholieke textielarbeiders. Het bestond slechts enkele jaren.
Vakcentrales
NAS – Nationaal Arbeids-Secretariaat (radicaal-socialistische organisatie)
Opgericht in 1893.
Gerrit van Erkel (1860-1937), bestuurder.
CAS – Christelijk Arbeids-Secretariaat (christelijk-sociale organisatie)
Opgericht in 1900, het CAS speelde een rol in de weg naar de vorming van moderne
vakbonden. Het bestuur werd gevormd door J. Huizinga (1867-1946), hij was bezoldigd
voorzitter en afgevaardigd door de sigarenmakers. Overige bestuursleden: J. Douwes
(diamantbewerkers) en H. Verveld (textielarbeiders).
NVV – Nederlands Verbond van Vakverenigingen (sociaal-democratisch)
Opgericht op 30-7-1905, werkzaamheden begonnen op 1-1-1906.
Henri Polak (1863-1943) – voorzitter.
Jan Oudegeest (1870-1950) – secretaris, volgde in 1908 Polak op als voorzitter.
Bij oprichting 11 organisaties met 18.960 leden.
CNV – Christelijk Nationaal Vakverbond (christen-democratisch, interconfessioneel)
Opgericht 13-5-1909 te Arnhem, werkzaamheden begonnen op 1-7-1909.
H. Diemer (1879-1966) – voorzitter, was voorzitter Chr. Bond van Bakkersgezellen – CBB.
H.J. Stins – secretaris.
H. Verveld – penningmeester.
Bij oprichting 10 organisaties met 6.700 leden.
NKV – Nederlands Katholiek Vakverbond (rooms-katholiek)
Begon op 18-7-1909 met de werkzaamheden onder de naam R.K. Vakbureau.
Jan van Rijzewijk (1880-1939) – voorzitter, tabaksbewerkers.
P.J.J. Haazevoet (1876-1954) – secretaris, diamantbewerkers.
P.H. Saenen – penningmeester, textielarbeiders.
Pastoor F.X.W. Bult (1866-1925) – geestelijk adviseur.
Mr. P.J.M. Aalberse (1871-1948) – rechtskundig adviseur.
Bij oprichting 10 organisaties met 9.356 leden.
1925 Rooms-Katholiek Werkliedenverbond.
1945 Nederlandse Katholieke ArbeidersBeweging – KAB.
1964 Nederlands Katholiek Vakverbond – NKV.
Federatievorming, in 1976 federatie van NVV en NKV in de Federatie Nederlandse
Vakbeweging – FNV, deze federatieve samenwerking wordt omgezet in een volledige fusie
op 1-1-1982. Opheffing NKV.
IX
Overige organisties
Patrimonium – ‘Nederlands Werkliedenverbond Patrimonium’ (Vaderlijk erfdeel).
Protestants-christelijke arbeidersorganisatie die in 1876 werd opgericht door Klaas Kater
(1833-1916). In januari 1877 begon Patrimonium met de werkzaamheden.
K. Kater – voorzitter.
B. Poesiat – secretaris.
W.C. Beerens – penningmeester.
In Patrimonium werden de protestantse leden verenigd die zich hadden afgescheiden van
het ANWV, Algemeen Nederlandsch Werklieden-Verbond (1871-1921). Patrimonium wilde
een verbond zijn van werknemers en patroons op christelijke grondslag.
De afdeling Enschede werd op 6-5-1885 opgericht. Mans Verveld was voorzitter van deze
afdeling.
Rijken en armen ontmoeten elkander, de HEERE heeft hen allen gemaakt.
Spreuken 22:2.
Gerechtigheid verhoogt een volk, maar de zonde is een schandvlek der natiën.
Spreuken 14:34.
Vereniging van Nederlandse Patroons, opgericht in 1892. Kreeg later de naam ‘BOAZ’, de
naam van één van de zuilen van de tempel van Salomo, betekent ‘In Hem is kracht’. Doel
was de aangesloten patroons te doordringen van hun verantwoordelijkheid ten opzichte van
hun ‘onderhorigen’ op godsdienstig, zedelijk en maatschappelijk terrein.
Willem Hovy (1840-1915), directeur van Bierbrouwerij en Azijnmakerij ‘de gekroonde Valk’
te Amsterdam was voorzitter van Boaz van 1903 tot 1915.
Na 1916 veranderde BOAZ in afzonderlijke organisaties voor boeren, middenstanders en
overige werkgevers.
Het jaar 1891 is in twee opzichten van belang geweest voor de christelijke vakbeweging.
In dat jaar vaardigde Paus Leo XIII, paus van 1878 tot 1903 de encycliek Rerum Novarum uit.
‘Over de nieuwe tijden’, deze encycliek over het arbeidersvraagstuk lag ten grondslag aan de
katholiek-sociale leer. ‘Een broeder die door zijn broeder wordt gesteund is als een sterke
stad.’
In hetzelfde jaar werd in Amsterdam het Christelijk Sociaal Congres gehouden.
Abraham Kuyper hield de openingstoespraak. Het Congres betekende een
vernieuwingsimpuls voor de christelijk-sociale beweging. Het recht op staken werd erkend
als uiterste machtsmiddel. Patroons en arbeiders moesten voortaan in afzonderlijke
organisaties worden verenigd. Arbeiders moesten zich per beroepsgroep plaatselijk
verenigen en samenwerken in een landelijke vereniging.
IX
Verantwoording
De volgende bronnen zijn geraadpleegd om het verhaal van de jutestaking te Rijssen,
winter 1906/'07, op te tekenen.
De bronnen zijn zoveel mogelijk woordelijk overgenomen.
Unitas Orgaan van de Nederlandschen Christelijken Textielarbeidersbond ‘Unitas’.
Redactie: H. Verveld, voorzitter en H.J. Stins, secretaris van ‘Unitas’.
Wilhelminastraat 51 Enschede.
Jaargangen 1899 tot en met 1909.
Een bijzonder woord van dank aan
Andries Alblas – documentalist van de
CNV BedrijvenBond die mij met raad en daad
heeft geholpen.
De Textielarbeider Orgaan van de Algemene Nederlandsche Bond
van Textielarbeiders ‘De Eendracht’.
Redactie: H. Voogsgeerd, Veldkampsdwarsstraat 28 te Enschede.
Jaargangen 1906 en 1907.
Uit de geschiedenis H. Verveld
Twentsche Courant Hengelo Jaargangen 1906 en 1907.
Deventer Dagblad Jaargangen 1906 en 1907.
Twentsch Volksblad Christelijk weekblad, orgaan ARP
(Anti Revolutionaire Partij).
Hoofdredactie: Mr. G.J. Sybrandi.
Jaargangen 1906 en 1907.
De Nieuwe Courant avondblad 31-1-1907.
Maasbode Jaargangen 1906 en 1907.
Het Volk/De Notenkraker Jaargangen 1906 en 1907.
Verslag van den Toestand der Gemeente Rijssen over het jaar 1906
Art. 182 der Wet van den 29sten Juni 1851,
Staatsblad No. 85.
Idem over het jaar 1907
Verslagen vergaderingen Gemeenteraad Rijssen 1906 en 1907
Ingekomen stukken van de Gemeente Rijssen 1906 en 1907
Oud archief Stad Rijssen, 1629-1913, inventaris nr. 1292 A
IX
Stakers-Courant, uitgave door het Stakingscomité te Rijssen, bureau Kerkstraat.
Verslagen van de Staatscommissie benoemd tot verzameling van gegevens voor de kennis
van de maatschappelijke toestanden van de
arbeiders, van de verhoudingen tussen
werkgevers en arbeiders in de verschillende
bedrijven en van de toestand van fabrieken en
werkplaatsen met het oog op de veiligheid en
gezondheid van de arbeiders.
Wet van 19-1-1890
Ruys van Beerenbroek – Minister van Justitie
Havelaar – Minister van Waterstaat, Handel en
Nijverheid.
Vergadering 21-7-1890, vragen 3219 t/m 3412.
Vergadering 6-8-1890, vragen 8016 t/m 8335.
Handelingen van de Tweede Kamer der Staten Generaal
48 ste vergadering – 24 december 1906.
Werkstakingen uitgebroken in December 1906
CBS-Stakingsregister.
Overzicht naar aanleiding van de werkstaking te Rijssen
Brochure uitgegeven door Ter Horst & Co.
Rijssen, 1 Februari 1907.
W.N.M. van Nimwegen
Rondom een eeuw jute Geschiedenis van de bedrijven van Ter Horst &
Co. N.V. Koninklijke Jute spinnerij en weverij –
Rijssen.
Rijssen – 1955.
125 Jaar Ter Horst 1835-1960, fotoboek.
Ode aan jute Brochure van de Stichting Oudheidkamer
‘Riessen’.
Bundeling artikelen uit het blad ‘Het Anker’,
mededelingenblad voor het personeel van Ter
Horst & Co. N.V.
J.L.J.M. van Gerwen
Elke dag een draadje… 150 jaar jute- en linnenweverij
S.I. Zwartz te Oldenzaal, 1835 –1985.
Uitgave: S.I. Zwartz te Oldenzaal.
Elke dag een draadje is een hemdsmouw in een
jaar. (oud-Hollands gezegde)
IX
Omzet in de jaren 1906/07 ca. ƒ135.000,-- per
jaar. Aantal werklieden in die jaren ca. 75.
Productiecapaciteit ca. 127.000 kg. jute.
H. Amelink
Onder eigen banier Uitgave van het CNV – Utrecht. 2e druk 1950.
J. Oudegeest
De geschiedenis der zelfstandige vakbeweging in Nederland
Uitgave van het NVV.
Deel 1 – 1926
Deel 2 – 1932
1 e Verslag van de werkzaamheden des Bestuurs van het NVV
1 Januari 1906 – 1 Januari 1907.
Verslag van den Nederlandschen Christelijken Textielarbeidersbond ‘Unitas’ – 1907
De Vakbeweging Orgaan van het NVV, 1-9-1908.
redacteur J. Oudegeest.
Dr Fr. de Jong Edz.
Om de plaats van de arbeid blz. 107. Uitgegeven voor het NVV door de
Arbeiderspers. Amsterdam 1956.
Henri Polak 1868-1943
grondlegger van de moderne vakbeweging Nationaal Vakbondsmuseum Amsterdam
Drs. H.D. Grobben
De staking bij Ter Horst in Rijssen (1906/07)
Textielhistorische Bijdragen, no 13 – 1972.
Gerhard Werkman
De stad in de lusthof der edelen Uitgave van de VVV te Rijssen – 1949.
Adriaan Buter
Een ‘nuttig man’ Thomas Ainsworth te Goor.
Uit het land van de Regge.
Uitgave Archief Algemene Vereniging Twente.
G. Smit
Rijssen in oude ansichten Europese Bibliotheek
Zaltbommel 1969.
IX
H. de Goeijen
Rijssen in oude ansichten deel 2 Europese Bibliotheek
Zaltbommel 1976.
Jaap Riemens
Gereformeerd in Rijssen Een terugblik op honderd jaar gereformeerd
leven sedert de Afscheiding van 1834.
Uit Jaarboek Twente 1985 H. Wilts – Het ontstaan van het Volkspark te
Rijssen.
Henk Stegeman – Ter Horst en de koffiezakken
van de Nederlandsche Handel Maatschappij.
Notulen van de kerkeraadsvergaderingen en van de vergaderingen van het Kiescollege der
Ned. Herv. Gemeente – Rijssen. Jaren 1906 en 1907.
Arno Bornebroek
De strijd voor harmonie De geschiedenis van de Industrie- en
Voedingsbond CNV. (1896-1996)
Uitgeverij SIIG – Amsterdam.
Koos van Weringh
Albert Hahn Tekenen om te ontmaskeren.
Uitgeverij De Arbeiderspers – Amsterdam.
Dr. A.L. van Schelven
Ondernemen en familisme Opkomst, bloei, en neergang van de
textielonderneming Van Heek & Co. te
Enschede.
Uitgeverij Martinus Nijhoff –Leiden.
G.J. Bouwhuis
De rust in het juteparadijs verstoord De staking bij Ter Horst & Co te Rijssen
3 december 1906 - 28 april 1907
Uitgeverij Van Deinse Instituut
Twentse Academie voor Streekcultuur
Paul Diekman
Sociaal beleid aan een Machinefabriek. Arbeidsvoorwaarden, materiële voorzorg en
personeelsvertegenwoordiging bij de Firma ‘Gebr. Stork en Co.’
Doctoraal scriptie K.U.-Nijmegen.
‘De Erfgenamen’
De familie Van Heek VPRO-uitzending, winterseizoen 1986/87.
IX
Gesprekken met Jan Kuupr (ter Harmsel), J. Nieuwenhuis en H. Kreykes.
Vriend Kreykes heeft mij veel bijzonderheden
verteld en ook geïnspireerd dit werk op te
pakken en af te ronden.
Schering en Inslag
Twents-Achterhoekse textiel in 546 foto's Uitgeverij Witkam b.v. Hengelo
Louis Paul Boon
Pieter Daens – of hoe in de negentiende eeuw de ar beiders van Aalst vochten tegen
armoede en onrecht .
Uitgeverij De Arbeiderspers/Em. Querido.
Luc DELAFORTRIE
Priester Daens uit de memoires der familie
Pieter Daens Vlaamse Pockets No 41 en 90.
Uitgeverij Heideland - Hasselt.
J.J. Cremer
Fabriekskinderen Een bede, doch niet om geld. Voordracht - 1863
Uitgeverij Conserve.
De volgende boeken behandelen de techniek van het jutespinnen en het juteweven.
H.R. Carter
Modern flax, hennep and jute spinning and twisting
Uitgeverij Scott, Greenwood & Son.
Londen 1907.
Legatt
The theory and practice of jute spinning Uitgeverij William Kidd & Sons.
Dundee 1908.
L. Lejeune
Traité complet de l’apprêt des tissus de laine, coton, soie naturelle et artificielle, lin, chanvre
et jute.Uitgeverij Ed. A. Renard-Marizot – Parijs.
Deze werken bevinden zich in het Museum voor Industriële Archeologie en Textiel van de
stad Gent – België.
A.de Winne
Door arm Vlaanderen Hoofdstuk ‘De wevers van Zele’.
Hun werk, hun leven Tentoonstellingscatalogus
80 interviews met Gentse katoen- en
vlasfabrieksarbeiders.
Museum voor Industriële Archeologie en Textiel
van de stad Gent.
IX
E. Pfuhl
Die Jute und ihre Verarbeitung (1888-1891)
Dr. Ing. W. van Delden
Studien über die indische Jute-industrie Leipzig 1915.
Hugo Glafey
Rohstoffe der Textilindustrie
Spinnen und Zwirnen Quelle & Meyer
Leipzig 1921.
o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o-o
Arnold van Dam werd geboren op 21 oktober 1944 te Capelle a/d IJssel.
Op 5 januari 1976 trad hij in dienst van de CNV-Vakcentrale te Utrecht als
medewerker ontwikkelingssamenwerking.
In 1983 werd hij districtsbestuurder voor de provincies Groningen en Drenthe.
De laatste jaren tot zijn afscheid, herfst 2004, was hij beleidsadviseur.
In 1980 was hij lid van een kleine vakbondsdelegatie die na de staatsgreep van generaal
Meza een bezoek bracht aan Bolivia. Deze reis was om aandacht te vragen voor de positie
van de Boliviaanse arbeiders en hun vakorganisaties.
In 1983 maakte hij deel uit van de Nederlandse delegatie bij de Unctad-conferentie
in Belgrado, VN-conferentie voor handel en ontwikkeling.
In 1988 vertegenwoordigde hij de Nederlandse vakbeweging in de Nederlandse delegatie
bij de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York.
De Kaderschool van het CNV rondde hij af met een scriptie die ging over de opvattingen
over staken binnen het christelijk-sociaal denken. De Jutestaking, 1906/’07, kwam daarbij
uitvoerig aan de orde.
Arnold van Dam woont in Zuidhorn.